اطلاعات، ابزارهاي مورد نياز براي جمعآوري آنها، روشهاي ذخيرهسازي و مديريت آنها و در نهايت روشهاي تجزيه و تحليل دادهها و اطلاعات مورد شناسايي و انتخاب ميشوند؛ بنابراين در اين مرحله ابتدا به نوع تحقيق و چگونگي استفاده از آن پرداخته ميشود. بعد از آن روشهاي جمعآوري دادهها و اطلاعات و همچنين منابعي که اين دادهها و اطلاعات در آن وجود دارند مورد شناسايي و معرفي قرار ميگيرند. بعد از فرايند فوق، در مرحله دوم از اين بخش، به معرفي محدوده مورد مطالعه تحقيق پرداخته شده و محدوده مورد نظر از تمام ابعاد جغرافيايي مورد شناسايي قرار ميگيرد.
3-1- روششناسي تحقيق
3-1-1- مدل تحليل SWOT
تحليل سوآت يک مدل کيفي و ابزار برنامهريزي استراتژيک است. اين مدل يکي از ابزار هاي استراتژيک تطابق با نقاط قوت و ضعف درون سيستمي با فرصتها و تهديدات برون سيستمي است. مدل سوآت تحليل سيستماتيکي را براي شناسايي اين عوامل و انتخاب استراتژي که بهترين تطابق را بين آنها ايجاد نمايد، ارائه ميدهد. از ديدگاه اين مدل، يک استراتژي مناسب، قوتها و فرصتها را به حداکثر و ضعفها و تهديدها را به حداقل ميرساند. تجزيه و تحليل سوآت در تقسيمات مربوط به انتخاب راهبردي مورد استفاده قرار ميگيرد. رايجترين کاربرد آن، فراهم کردن يک چهارچوب منطقي براي هدايت نظاممند بحثهاي سيستم، راهبردهاي مختلف و در نهايت انتخاب راهبرد است؛ بنابراين به منظور ارائه راهبرد در شهرستان نير از طريق گسترش گردشگري منطقه، شناخت عوامل چهارگانه جهت شناسايي و بررسي عوامل موثر دروني شامل نقاط قوت و نقاط ضعف و عوامل تأثير گذار بيروني ناحيه همچون فرصتها و تهديدات بر گردشگري امر ضروري است. در حقيقت از تحليل سوآت به عنوان ابزاري جهت شناسايي مسائل استراتژيک و ارائه راهبردها و استراتژيهاي مناسب استفاده ميگردد، ابتدا با سنجش محيط داخلي و محيط خارجي ناحيه فهرستي از نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهديدات مورد شناسايي قرار ميگيرد، سپس محاسبه و تحليل آنها، اولويتها را مشخص کرده و جهت برطرف نمودن يا تقليل نقاط ضعف و تهديدها و تقويت و بهبود نقاط قوت و فرصتهاي موجود در ارتباط با گسترش توريسم در منطقه مورد مطالعه، در اين بخش راهبردها و استراتژيهاي متنوع، مناسب و ماتريس نهايي ارائه ميگردد (صمدي، 1392: 93).
3-1-2- آزمون آماري اسپيرمن
براي محاسبه همبستگي و معنادار بودن ارتباط بين متغيرها در اين فرضيه از ضريب همبستگي رتبهاي اسپيرمن استفاده ميشود. اين ضريب همبستگي که آن را با rs يا گاهي p نمايش ميدهند زماني به کار ميرود که دادهها به صورت رتبهاي يا ترتيبي بوده و يا اينکه اگر دادهها به صورت فاصلهاي يا نسبي هستند، طي عملياتي به رتبه تبديل ميگردند. براي محاسبه ضريب همبستگي رتبهاي اسپيرمن از فرمول زير استفاده ميشود.
(فرمول 3-1)Rs =1- (6?d2/n (n2-1))
Rs: ضريب همبستگي رتبهاي اسپيرمن است؛
d2: مجذور تفاوت رتبهها باهم است که از طريق تفريق رتبهي متغير دوم (y) از متغير اول (x) و مجذور کردن نتيجهي به دست آمده حاصل ميگردد؛
N: تعداد آزمودنيها يا نمرهها است36.
3-1-3- آزمون T-Test
آزمون ميانگين يک جامعه بر مبناي توزيع T يک آزمون پارامتري است که در آن به اين موضوع پرداخته ميشود که ميانگين يک جامعه، به چه ميزان از يک مقدار ثابت بيشتر و يا کمتر است. از اين آزمون، از آن جايي که با يک متغير سرو کار داريم، براي آزمون فرضيههاي توصيفي استفاده ميشود. براي نمونه، محققي ميخواهد دريابد که آيا عملکرد شغلي کارکنان يک سازمان بالا است يا خير. وي با طيف ليکرت ? گزينهاي، عملکرد شغلي کارکنان را سنجيده است. وي ميتواند با استفاده از اين آزمون، اين مسئله را بسنجد که آيا ميانگين جامعه? است يا خير. اگر استنباط کند که ميانگين ? نبوده و بيشتر از ? است، ميتواند استنباط کند که عملکرد شغلي در جامعه مورد نظرش بالاست. از اين آزمون ميتوان، بسته به موضوع پژوهش، براي تحليل وجود يا عدم وجود يک متغير نيز استفاده نمود37.
3-2- آشنايي مقدماتي با شهرستان نير
شهرستان نير در 38 درجه و 2 دقيقه عرض شمالي و 47 درجه و 59 دقيقه طول شرقي قرار دارد و از طرف شمال و شرق به شهرستان اردبيل، از جنوب به شهرستان کوثر و از مغرب به شهرستان سراب و ميانه محدودمي شود. اين شهرستان در ناحيه غربي و کوهستاني استان اردبيل قرار دارد به طوري که در شمال غربي آن توده آتشفشان سبلان و در جنوب آن کوه هاي بزقوش واقع اند که در گردنه صائين با يکديگر پيوستگي و مجاورت پيداکرده اند. استان اردبيل در مجموع 17800 کيلومتر مربع مساحت دارد که شهرستان نير نيز با مساحت 1224 کيلومتر مربع، 6.87 درصد از مساحت استان را تشکيل داده است. شهرستان نير داراي 2 شهر (نير و کوراييم)،2 بخش (مرکزي و کوراييم)، 5 دهستان (دورسونخواجه، رضا قلي قشلاق، يورتچي شرقي، يورتچي غربي و مهماندوست) و 97 آبادي داراي سکنه ميباشد که در اين پژوهش ما به مطالعه بخش مرکزي شهرستان نير که شامل دو دهستان دورسونخواجه و رضا قلي قشلاق ميباشد، ميپردازيم (برگرفته از سايت فرمانداري شهرستان نير، 1392)38.
شکل (3-1) موقعيت شهرستان نير روي نقشه ايران و استان اردبيل (مأخذ: نگارنده، 1392)
توزيع جمعيت در آباديها متفاوت ميباشد به طوري که 37 آبادي کمتر از 100 نفر جمعيت، 35 آبادي 249-100 نفر جمعيت،21 آبادي 499-250 نفر و 5 آبادي بين 999-500 نفر جميعت دارند (گزارش سالانه استانداري اردبيل،
1392).
3-3- ويژگيهاي جمعيتي
ويژگيهاي اجتماعي و فرهنگي، از جمله بارزترين و مهمترين خصوصيات هر منطقه محسوب شده و با توجه به اينكه تحول و دگرگوني در هر پهنه طبيعي بر سه اصل انسان، استقرار و فعاليت استوار است، توجه كافي به انسان و محيط انساني و دگرگونيهاي احتمالي آن در فرآيند توسعه، از اهميت زيادي برخوردار ميباشد. در فرآيند برنامهريزي توسعه در سطوح مختلف و در پي آن اجراي پروژههاي گوناگون بر اساس اهدافي از پيش تعيين شده، بررسي شرايط موجود اجتماعي ـ فرهنگي حاكم بر منطقه مطالعاتي ضروري ميباشد. در حقيقت، مطالعاتي از اين حيث كه با هدف شناخت شرايط اجتماعي ـ فرهنگي موجود و اثرگذار بر طرحهاي توسعه انجام ميگيرد، ضمن ارائه تصويري گويا و روشن و تا حد امكان به هنگام از وضعيت اجتماعي و فرهنگي، شرايط را براي امكانسنجي، ظرفيت سنجي و ارائه برنامههاي راهبردي به صورت علمي و كارآمد مهيا ميسازد. در زير ويژگيهاي جمعيتي مرتبط با منطقه مورد نظر مورد بررسي قرارگرفته است.
3-3-1- جمعيت
شهرستان نير در دوره آماري سال 1385، 24288 نفر جمعيت با 5163 خانوار بوده است. در مجموع جمعيت شهرستان نير، 1441 خانوار ساکن در نقاط شهري و 3722 خانوار ساکن در نقاط روستايي بودهاند. به عبارتي 27.91 درصد از کل جمعيت اين شهرستان ساکن در نقاط شهري و 72.09 درصد نيز ساکن در نقاط روستايي ساکن بودهاند. همان طور که ملاحظه ميشود ميزان جمعيت روستايي در اين شهرستان به نسبت در حد بالايي ميباشد (جدول 3-1).
جدول (3-1) جمعيت ساکن در نقاط شهري و روستايي شهرستان نير در سال 1385
شرح
جمع
ساکن در نقاط شهري
ساکن در نقاط روستايي
خانوار
جمعيت
خانوار
جمعيت
خانوار
جمعيت
شهرستان نير
5163
24288
1441
6314
3722
17974
مأخذ: مرکز آمار ايران، 1385
سهم شهرستان نير از کل جمعيت استان در سرشماري سال 1385 بالغ بر 1.98 درصد بوده است (مرکز آمار ايران، 1385).
3-4- وجه تسميه نير
دوران ماقبل تاريخي نير از روي آثار بجا مانده در منطقه و دوران تاريخي منطقه (دهكده، معابد و دژهاي صخرهاي كه در دل زمين كنده شدهاند) قابل مطالعه است. به طور كلي كثرت معماريهاي صخرهاي در منطقه كه يادمانهاي ماندگار و پايداري از زمان کهنند، اولين وسيله شناخت پيشينه تاريخي نير ميباشند و دوم متون تاريخي اعم از سالنامههاي آشور و اوراتور و متون هخامنشي است كه نشانگر تحولات تاريخي در آن روزگار پرتلاطم هزار ساله است. اطلاق لفظ زيكرتو در عصر مادها و اوايل هزاره اول و لفظ ساكارتي در عصر هخامنشي به معني (سرزمين ساكنان در غارهاي سنگي)، وجود معابد ميترائيسم و نيز اشارات متون اوستا بر وجود بناهايي مثل دژ زير زميني و نيز متون شاهنامه كه سرشار از چنين اشاراتي است مؤيد قدمت اين منطقه است. متون دوران اسلامي نيز موضوع فوق را تاييد ميكند. چرا كه در صحبت از اردبيل در كتاب معتبري چون احسن التقاسيم (قرن 4 هجري) اشاره به اين نكته شده است كه “بيشتر خانهها را در زير زمين ساختهاند”. بنا به نوشته بلاذري: ”نير دهي بود و كوشك كهنه و درهم شكستهاي داشت. مرّبن عمر موصلي طايي در آنجا فرود آمد و بنياد نهاد و پسرانش را در آن سكني داد كه به ظن قوي، اينان کوشکهايي در آن قريه بنا كردند و به صورت شهري درآوردند كه احتمالاً بايد همان قريه نير باشد (برگرفته از وب سايت بهراه، 1392)39.
يكي از پسران مرّبن علي از سركشان آذربايجان بود و در سال 212 هجري محمد بن حميد طوسي او را دستگير ساخته به بغداد فرستاد، ولي او بار ديگر به آذربايجان برگشته و به حكمراني خود پرداخت، ابن خردابه در كتاب مسالك و ممالك (تأليف سالهاي 230-234) او را خداوند جابروان و نيريز ميخواند. جابروان يكي از شهرهاي آذربايجان بوده و ياقوت حموي مينويسد كه در نزديكي نريز (نير فعلي) بوده ولي از بلاذري نقل شده كه در نريز و در نزديکيهاي اردبيل بوده است. طبق اظهار نظر مطلعين نام اصلي آن نرسي بوده است و چنين مشهور است كه نرسي پادشاه مشهور ساساني آن را آباد كرده است. اين نام در نوشتههاي قديمي اين شهر ديده شده است (سازمان ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري شهرستان نير، 1392).
3-4-1- فرهنگ، زبان و دين
زبان مردم شهرستان نير تركي آذري است و به لحاظ فرهنگ ساختار قبيله اي و عشيرهاي و بافت سنتي داراي قدرت و حاكميت قابل ملاحظه اي است و از جمله نکات قابل توجه پايبندي مردم محلي به سنتها ميباشد. از لحاظ ديني مردم منطقه معتقد به مذهب شيعه اثنيعشري ميباشند (برگرفته از وب سايت استانداري اردبيل، 1392).
3-4-2- اوضاع اقتصادي شهرستان نير40
شهرستان نير با توجه به وضع كوهستاني و آب و هواي سرد در زمستان و آب و هواي معتدل در تابستان، شرايط اجتماعي و تاريخي و فرهنگي، داراي استعدادها و تنگناهاي اقتصادي مخصوص خودش است. مهمترين بخشهاي اقتصادي قابل ذكر اين منطقه بدين ترتيب هستند:
1) زراعت و دامداري
2) شيلات
3) صنعت و معدن
4) خدمات و گردشگري
3-4-2-1- زراعت و دامداري
در اين شهرستان دامداري به دليل وجود شرايط مناسب آب و هوايي و طبيعي شغل اول مردم محسوب ميشود و اهالي اقبال بالايي به اين شغل نشان ميدهند، زراعت پس از دامداري در رتبه دوم قرار دارد و محصولات به خصوصي در سطح منطقه كشت ميشود و برخي از محصولات صنعتي زراعي قابل كشت و پرورش نميباشد. در زمينه باغداري، فعاليت چنداني مشاهده نميشود و اين به
دليل سرماي شديد هوا در فصل بهار و برخي ويژگيهاي طبيعي است. بر طبق آمار وسعت اراضي كشاورزي منطقه 47590 هكتار بوده كه شامل 39393 هكتار اراضي ديم و 8197 هكتار اراضي آبي و 257 هكتار باغات است. در سطح منطقه نير ظرفيت بسياري براي فعاليت پرواربندي گوساله گوشتي، گاوداري شيري، مراكز جمع آوري شير و مرغداري موجود است و سرمايه گذاري در اين واحدها داراي توجيه فني اقتصادي است. در قسمت زراعت، شهرستان نير با توليد محصولاتي همچون سيب زميني و چغندر قند در رتبه سوم استان جاي دارد و با توجه به بارش مناسب و آب و هواي كوهستاني توليد علوفه جهت تأمين نيازمنديهاي دامداري منطقه قابل توجه است. به طور كلي مهمترين محصولات كشاورزي و دامي نير عبارت از غلات، علوفه دامي، لبنيات، اعم از گوشت گاوي، گوسفندي (سازمان ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري شهرستان نير، 1392).
3-4-2-2- شيلات
فراواني بارش و به دنبال آن پرآب بودن رودها و چشمهها،آب و هواي كوهستاني، زيربناي مناسبي را براي توسعه پرورش ماهيان سرد آبي فراهم نموده است. وجود چشمه سارهاي دايمي بولاخلار، برجلو و قينرجه، صندوقلو، آبشارلاي، رودخانه آغلاغان و بالخلو ازجمله اين استعدادها و زيربناها است (آمار اقتصادي شهرستان نير، 1392، فرمانداري نير).
3-4-2-3- صنعت و معدن
در بخش صنعت، شهرستان نير از مناطق محروم استان بوده و اين بخش سهم كوچكي از اشتغال و امرار معاش مردم را برعهدهگرفته است، در حالي كه با توجه به دسترسي آسان منطقه به بازار مصرف در شهرستانها و استانهاي مجاور توليدات صنعتي توجيه اقتصادي دارد. از مهمترين كارخانه هاي اين شهرستان ميتوان به شركت فرآورده هاي لبني گلدشت سبلان نير، واشرسازي و کارخانه آسفالت شهرداري نير اشاره كرد و صنايع كوچكي همچون توليد ظروف پلاستيك، دستكش دوزي و چند واحد ديگر وجود دارند و از طرحهاي در دست اجراي مهم شهرك تخصصي آب در مسير روستاي اسلام آباد بخش مركزي و توليد انواع نخ ريسندگي در شهرك كارگاهي نير مطرح ميباشند كه با اجرا و راه اندازي آنها اشتغال مناسبي ايجاد خواهد شد. در زمينه معدن، شهرستان استعداد مناسبي دارد و معادني از قبيل گچ خاكي، خاك رس، مرمريت، سنگ چيني، آهك، سنگ لاشه، خاك صنعتي و شن و ماسه قابل ذكر است. سنگ لاشه ايلانجيق به ميزان 4 ميليون تن، گچ خاكي اينانلو به ميزان 2/4 ميليون تن، سنگ لاشه قره تپه به ميزان 2 ميليون تن و سنگ چيني قره شيران به ميزان 35 هزار تن بخشي از استعداد منطقه است (شرکت آذران نير سقزچي، 1392، ص 121).
بر اساس آمارهاي موجود در سالنامه آماري سال 1387 در شهرستان اردبيل، 40.4 درصد از جمعيت فعال اين استان در بخش کشاورزي، 22.5 درصد از جمعيت فعال در بخش صنعت و 37.2 درصد از جمعيت فعال در بخش خدمات مشغول فعاليت بودهاند. نکته قابل توجه در رابطه با چگونگي توزيع نيروي فعال جمعيت در بخشهاي عمده اقتصادي و تفاوت آن در نقاط روستايي و شهري است. همان طور که از جدول (3-4) مشخص است در نقاط شهري بيشتر نيروي شاغل (61.4) درصد در بخش صنعت و تنها 5.9 درصد از نيروي شاغل در بخش کشاورزي مشغول فعاليت هستند اما در نقاط روستايي به گونهاي ديگر است و بيشترين نيروي شاغل در بخش کشاورزي (72.7) درصد و کمترين آن در بخش صنعت (13) درصد مشغول به فعاليت هستند (سالنامه آماري استان اردبيل، 1387).
جدول